Publicaties

‘Vluchtelingen: een andere mindset voor Europa?’, op KIS website.

De recente gebeurtenissen met vluchtelingen laten vele gezichten van Europa zien. Zou er geen verbinding mogelijk zijn tussen het barmhartige en het realistische verhaal? Ik pleit voor een solidaire vorm van rationaliteit.

Deze zomer werden we geconfronteerd met de afschuwelijke beelden van asielzoekers en hun kinderen die op zoek naar veilige havens in Europa de dood tegemoet gaan. Wat kan Europa doen? Het lijkt vanzelfsprekend te denken dat dit continent  al deze vluchtelingen niet kan opnemen. Europa is net aan het herstellen van een crisis, en weet zich geen raad met de migranten en vluchtelingen die nu al binnen zijn grenzen leven. Valt er in deze tijd van afkeer tegen migranten en vluchtelingen wel na te denken over de opvang van nieuwe vluchtelingen? Kunnen we in een tijd dat de sociale media vol lopen met harteloze reacties over de levenloze lichamen die in de zee drijven, nog een barmhartige kant van Europa verwachten? 

Angela Merkel en vele andere politici en burgers lieten samen zien dat Europa veel meer is dan een gesloten en xenofobisch continent

De kracht van Europa is echter dat het verrast. Bovenstaande zinnen waren nog niet geschreven of ze werden ingehaald door het nieuws van hartverwarmende welkomstinitiatieven. De afschuwelijke foto van Aylan, de kleine Koerdische jongen die in zee de dood vond, gaf de doorslag voor vele politici, artiesten, activisten, maar ook voor vele burgers om in actie te komen. Haatdragende uitspraken mochten niet langer de boventoon voeren. Dit menselijke gezicht van Europa was de afgelopen jaren in de marge geraakt door het dominante discours van haat. Angela Merkel en vele andere geëngageerde politici en burgers lieten samen zien dat Europa veel meer is dan een gesloten en xenofobisch continent. Het was voor velen zoals ik bijzonder mooi om deze wat vergeten kant van Europa weer te ervaren.

Maar ook deze emoties werden ingehaald door de realiteit. De week van 14 september 2015 werd de week dat Europa zijn grenzen sloot voor vluchtelingen. De week van smekende vluchtelingen die net te laat waren om de grens over te gaan. De week van kille, berekenende rationaliteit die solidaire reacties afdoet als emotioneel en dus irrationeel.

De recente gebeurtenissen met vluchtelingen laten vele gezichten van Europa zien. Zou er geen verbinding mogelijk zijn tussen het barmhartige en het realistische verhaal? Ik pleit voor een solidaire vorm van rationaliteit.

Merkel laat een andere mindset zien

Is het mogelijk de meerwaarde van vluchtelingen te zien zonder hun traumatische achtergrond te veronachtzamen?

Wat het verhaal van Merkel historisch maakt, is dat zij als de sterkste Europese leider laat zien dat er een andere voorstelling van zaken mogelijk is. Het gaat om een ander mindset: niet wat Europa niet kan, maar wat het wel kan. Wie vanuit de mogelijkheden naar een situatie kijkt, kan zelfs in een situatie vol onmogelijkheden toch kansen zien. Dat is de mindset van een ondernemend en vooruitstrevend Europa dat verbonden is met de wereld. Een mindset die het Europese ideaal van kansen en veilige havens niet wil laten gijzelen door haatdragende emoties. Een mindset die past bij een Europa dat ondanks vele voorbeelden van geweld en uitsluiting ook merkwaardige verhalen van solidariteit en openheid kent. Hoe kunnen we dan verder met deze barmhartige vorm van rationaliteit?

Een aanzet gaf Leo Lucassen die in de NRC van 6 mei 2015 pleit voor aandacht voor de bijdrages van vluchtelingen in Nederland. Hij stelt dat vluchtelingen geen zielige, hulpeloze wezens zijn, maar mensen die dankzij hun menselijk kapitaal veel kunnen bijdragen aan het vergrijzende Europa. In zijn reactie in Vrij Nederland (16 september 2015) noemt Stephan Sanders dit onrealistisch. Hij schrijft dat vluchten mensen niet creatiever of grappiger maakt en dat we niet moeten vergeten dat vluchtelingen mensen met trauma’s zijn. Hij vindt dat we vluchtelingen niet vanuit een emotionele opwelling eerst binnen moeten laten en vervolgens weer weg sturen of uitsluiten. Mijn voorstel is om deze twee standpunten in het debat te verbinden. Is het mogelijk de meerwaarde van vluchtelingen te zien zonder hun traumatische achtergrond te veronachtzamen?

Hoe kunnen we asielzoekers insluiten op de lange termijn?

Vluchtelingen zijn net mensen, dus even divers als iedereen in hun potentiële kapitaal, hun historische achtergrond en vooral ook in de portie geluk die op hun pad komt om dat kapitaal te verwezenlijken. Wat zou dan het scenario kunnen zijn om vluchtelingen zodanig te faciliteren dat ze het beste uit hun menselijke kapitaal kunnen halen? Hoe kan de huidige hartelijke ontvangst van asielzoekers leiden tot hun insluiting en welzijn in Nederland op lange termijn? We kunnen veel leren van de lessen uit de afgelopen decennia in Nederland.

Diverse onderzoeken laten het volgende zien:

1. De eerste verblijfsjaren zijn cruciaal voor het welzijn op de lange termijn. Mensen die na veel ellende en trauma’s een veilige haven bereiken, willen snel een nieuwe start maken. Dat geeft hen de kans om te investeren in het heden en de toekomst in plaats van gevangen te zitten in het verleden. Een jarenlang verblijf in asielzoekerscentra zonder de kans om aan een nieuwe toekomst te werken is desastreus voor vluchtelingen. Zo blijven ze gevangen in het verleden en komen in een negatieve, moeilijk te doorbreken spiraal terecht.
2. Vluchtelingen zijn in potentie ondernemers en overlevers. De meesten hebben minimale faciliteiten nodig om zich te kunnen redden. Ze hebben in het begin vooral behoefte aan toegang tot praktische informatie en contact met de geïnteresseerde gevestigden. Zo kunnen ze langzaam hun weg in de nieuwe samenleving vinden. Dus het beleid en de hulpverlening zouden  gericht moeten zijn op wat er werkelijk nodig is (maatwerk). Dit betekent in de praktijk geduldig kunnen luisteren om zowel de behoeften als de verborgen talenten van de ander te kunnen zien.
3. Als vluchtelingen eenmaal zover zijn dat ze op niveau deel kunnen nemen aan de arbeidsmarkt, zouden werkgevers open moeten staan om ze een volwaardige plek te geven. Werk op niveau is cruciaal om de eigenwaarde terug te vinden en iets terug te kunnen doen voor de samenleving. Diverse studies laten zien dat ondanks goede integratie wat betreft taal, opleiding en sociale contacten, er nog steeds veel werkeloosheid bestaat onder vluchtelingen. Men is gefixeerd op de achterstand van vluchtelingen in plaats van op hun inzet en kwaliteiten, en dat leidt vaak tot het gevoel van onderwaardering en zelfs uitsluiting van de meest geïntegreerde groepen. Ziedaar wat in diverse wetenschappelijke literatuur bekend staat als de ‘integratieparadox’.

Mijn eigen leven is een voorbeeld

Aandacht voor deze drie lessen is essentieel voor een realistische langetermijnvisie op de opvang van vluchtelingen. Mijn eigen leven is daar een voorbeeld van. Toen ik eind jaren tachtig naar Nederland kwam, mocht ik in een gehuurde kamer in de Bijlmer gaan wonen. Ik heb toen snel de taal geleerd, en met de hulp van de studenten-vluchtelingenorganisatie UAF begon ik een jaar na mijn komst met een universitaire opleiding. Het waren geen makkelijke tijden, maar ik was vastberaden om geen seconde te verliezen. Het student-zijn gaf mij een positief perspectief dat haaks stond op een onzeker leven als asielzoeker. Mijn vlucht uit Iran maakte me zeker niet grappiger of creatiever, maar wel behoorlijk ijverig en vastbesloten om iets van mijn nieuwe leven te maken.

Door mijn studie kon ik ook de pijn uit het verleden iets verzachten, ik kon tijdelijk afstand nemen van de moeilijkste herinneringen en de wat positievere verhalen uit mijn verleden delen met anderen. Het luisterend oor van medestudenten en docenten gaf mijn leven warmte en betekenis. De nieuwsgierigheid en openheid om mij te zien als een mens met een verhaal, was cruciaal in de eerste jaren van mijn verblijf. Contact met anderen en de mogelijkheid volop mee te doen met het leven van alledag bracht langzaam vreugde in mijn leven. Wat begon met kleine gesprekken, groeide uit tot bijzondere vriendschappen.

Ik ben geen uitzondering, heb wel geluk gehad

Deze actieve start is cruciaal geweest om het leven op te bouwen dat ik nu heb. Ik ben geen uitzondering; ik heb wel geluk gehad. Ik heb de kans gekregen om me te ontplooien en snel een nieuw leven te kunnen starten. En het geluk mensen op mijn pad te vinden die mij het gevoel gaven dat ik ertoe doe. Dat was een gouden combinatie. Het had heel anders kunnen lopen en ik zie velen bij wie het ook anders is gegaan. Natuurlijk, niet iedereen heeft hetzelfde geluk in het leven. Maar we zouden alles moeten doen wat gedaan kan worden om te investeren in condities die de kans op geluk vergroten.

Het begint met een andere mindset – met het zien van kansen in plaats van onmogelijkheden (zoals Merkel en Lucassen doen). Wat daarna komt, is de inzet van mensen die het barmhartige gezicht van Europa kracht bij willen zetten en zo een sterk en structureel tegenwicht bieden aan de dominantie van het haatdragende gezicht. Dat is de verbinding waar ik op doel. Dat de samenleving barmhartigheid combineert met realistische, langetermijninzichten om kansen en voorwaarden te scheppen voor vluchtelingen om zich ondanks hun verschillen te kunnen ontplooien en deel van deze samenleving te kunnen worden.

Deze blog verscheen eerder op de website van Kennisplatform Integratie & Samenleving.