‘Het gevaar van het enkelvoudig verhaal’, op KIS website.
Reduceer mensen niet tot een categorie. Dat is de kern van de fantastische TED-talk The danger of a single story van de Nigeriaanse schrijver Chimamanda Ngozi Adichie. Zo’n enkelvoudige verhaal neemt ons gevangen en bepaalt de manier waarop we naar elkaar kijken. Dat is des te gevaarlijker voor degenen van wie de mogelijkheden daardoor beperkt worden, zoals in het geval van vluchtelingen.
Het enkelvoudig verhaal over vluchtelingen in de jaren tachtig van de vorige eeuw was het verhaal van de zielige, hulpbehoevende vluchteling. Later kwam het beeld dat sommige vluchtelingen, bijvoorbeeld Iraniërs, het goed doen in Nederland omdat ze hoogopgeleid zijn: het verhaal van de hoogopgeleide, goed aangepaste vluchteling. Sinds kort overheerst een ander, vooral negatief verhaal: vluchtelingen zijn vrouwenonderdrukkers en een potentieel gevaar voor Nederland.
Gevangen in dat ene beeld
Vluchtelingen zijn niet óf perfect óf problematisch
Al deze enkelvoudige verhalen zijn niet per se onwaar, maar hun gevaar is dat ze een incompleet beeld over een hele groep geven. Dat beeld vormt vervolgens de lens waardoor mensen naar vluchtelingen kijken en hun gedrag beoordelen. Zelfs het positieve beeld kan beperkend zijn. Omdat het beeld van perfectie voor niemand lang vol te houden is. En omdat het de pijn, de worsteling en het gevecht van vluchtelingen niet omvat. Die vormen ook een deel van hun verhaal, niet alleen hun successen. Vluchtelingen zijn niet óf perfect óf problematisch. In het enkelvoudige verhaal ontbreken de nuance en rijkdom van pluriformiteit die elk verhaal kent.
Verbinding
Het delen van verhalen biedt perspectief om méér te zien dan die ene categorie of dat ene beperkte beeld. De tegenkracht van de single story is om ruimte en tijd te nemen om rijke en gelaagde individuele verhalen met elkaar te delen. Al verschilt de inhoud van de verhalen, de emoties (angst, vreugde, ongemak, ontroering) die we door verhalen delen, zijn bronnen van verbinding. Wanneer we in de ogen van de anderen wanhoop zien of ontroerd worden door hun verhaal, voelen we verbondenheid, ongeacht hoe verschillend we kunnen zijn. Het meest bijzonder van het delen van verhalen is dat ze door hun rijkdom van verschil vaak verrassend zijn en daardoor de enkelvoudigheid van het dominante verhaal kunnen doorbreken. Soms helpt het om een vergeten verleden weer terug te halen. Soms helpt het om de rijkdom van het eigen verhaal te kunnen voelen. Ik deel twee voorbeelden om mijn punt duidelijker te maken.
Het verhaal van vluchteling Sarah
In het kader van een project om vluchtelingen aan het werk te helpen, werden diverse stakeholders uitgenodigd om van gedachten te wisselen over diversiteit en inclusie. Alle deelnemers (vluchtelingen, HR-managers, vrijwilligers van vluchtelingenorganisaties en beleidsmakers die met diversiteit bezig zijn) werd gevraagd een verhaal te vertellen over momenten van kracht in hun eigen leven. Een aantal vluchtelingenvrouwen vertelde niets en zeiden herhaaldelijk: ‘Ik heb niets te vertellen, ik heb geen verhaal.’ Na wat geduld van de deelnemers vertelde Sarah, een van de vluchtelingenvrouwen, toch haar verhaal. Tien jaar geleden kwam zij als vluchteling uit Eritrea naar Nederland. In Eritrea zat ze jarenlang in het verzet en vocht ze voor mensen- en vrouwenrechten. Daarom moest ze vluchten.
Waarom ze het verhaal niet eerder had verteld? Ze antwoordde dat sinds ze in Nederland is, ze voornamelijk ‘nee’ heeft gehoord: ‘Nee, je taal is niet goed genoeg.’ ‘Nee, je diploma’s zijn niet goed genoeg.’ ‘Nee, je cultuur past niet bij ons.’ Daardoor had ze niet alleen haar zelfvertrouwen verloren, maar ook haar levensverhaal.
Dit verhaal maakte de deelnemers bewust van het beperkte verhaal over vluchtelingen als mensen met tekorten. Het werd duidelijk dat de dominante fixatie op achterstand of deficit (die de meeste dominante benadering van diversiteit in organisaties is in Nederland) van vluchtelingen, het onmogelijk maakt om hun kwaliteiten te zien. Het bijzondere was dat een van de HR-managers in de groep zei dat hij ook vaak vluchtelingen afgewezen heeft vanwege hun taalachterstand. Hij deed dat met de beste bedoelingen. Hij dacht: als ze hun taal verbeteren, krijgen ze een betere kans. Ook een beleidsmaker zei ervan overtuigd te zijn dat een achterstandsbenadering mensen helpt en dat ze zich niet realiseerde dat het zo’n negatieve effect kon hebben. Door ruimte en tijd te nemen om verhalen als die van Sarah te delen, zag de groep in wat de macht en het gevaar is van enkelvoudige verhalen. En van de noodzaak om die te doorbreken.
Het verhaal van succes
Een ander voorbeeld is wanneer iemand het punt van succes bereikt heeft, het vaak het gemakkelijkst lijkt om het pad te vergeten dat daaraan vooraf is gegaan. Maar een enkelvoudig succesverhaal creëert geen verbinding en is niet inspirerend. Verbinding komt tot stand wanneer anderen geïnspireerd raken om het beste uit zichzelf te halen. Alleen door het tonen van kwetsbare kanten is het mogelijk te laten zien dat ieder succesverhaal ook zwakheden kent. Dat je succes kunt bereiken als je maar genoeg in jezelf gelooft, je best doet én je genoeg mensen op je pad krijgt die je een duw in de goede richting geven. Je laat dus zien dat succes een combinatie is van inzet en erkenning.
Het zijn vooral de verrassende momenten van ontroering en verbinding door het delen van verhalen die het leven kleur geven. Hiermee wordt niet alleen onze beperkte lens waardoor we naar anderen kijken ter discussie gesteld, maar brengt het ook vaak het meervoudige en veelzijdige terug in ons eigen levensverhaal die we door de snelheid en routine van alledag soms vergeten. Deze meervoudigheid terug te halen, maakt ons óók bewuster om beter te luisteren naar de verhalen die in de samenleving minder gehoord worden. Omdat ze door de dominantie van single stories in de verdrukking zijn geraakt.
Dit is een ingekorte versie van de lezing van Halleh Ghorashi op 19 januari in De Meevaart in Amsterdam in het kader van Wetenschap in de Wijk serielezingen, en verscheen eerder op de website van Kennisplatform Integratie & Samenleving.