Over filosoof Emanuel Levinas, Brainwash Festival 21-28 October 2016
Nadenken over je eigen denken. Dat is waar filosofie ook over gaat. Maar, hoe dan? De komende weken doet Brainwash een aanzet, door denkers aan het woord te laten over de filosofen die van grote invloed op hen zijn geweest. Deze keer hoogleraar Diversiteit en Integratie Halleh Ghorashi.
De filosoof van de blik en het gelaat van de ander, zo staat de Litouwse-Franse filosoof Emmanuel Levinas (1906-1998) bekend. Daarmee zette hij de filosofie op z'n kop. God, of de wereld, waren eeuwenlang onterecht als uitgangspunt genomen. Maar voor Levinas spreken de dingen niet tot ons, doen geen beroep op ons, en is het de face-to-face ontmoeting van de ander waar onze verantwoordelijkheid mee begint.
Als Joodse man overleefde Levinas de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog ternauwernood, dankzij zijn positie als tolk Duits en Russisch in het Franse leger. De conventies van Genève beschermde hem tegen deportatie. Zijn familie, die was achtergebleven in zijn geboorteland Litouwen, kon niet ontsnappen en werd uitgemoord.
De horror van de herinneringen aan de nazi-tijd zijn een belangrijke invloed geweest op de vorming van de filosofie van Levinas. Als westerse filosoof geeft hij kritiek op een van de belangrijkste uitgangspunt van de westerse filosofie. Het probleem is dat het subject, het ik, als vertrekpunt wordt genomen. Doordat het denken zo vastzit in de ratio van het ik, wordt dat allesoverheersend en raakt de ander daarin al snel vergeten.
Met de gruwelijkheden van de holocaust vers in het geheugen, zegt Levinas dat we de rollen moeten omdraaien en aan de andere kant moeten beginnen. Dus niet bij het ik dat de wereld beschouwt, maar bij de ander die mij bij het ontmoeten van mijn blik verantwoordelijk maakt. De ander is niet reduceerbaar tot mijzelf.
Levinas gebruikt de term 'alteriteit' om de positie van de ander te benaderen vanuit de positie en het perspectief van de ander. Zodra we de ander proberen te begrijpen, brengen we het perspectief van de ander terug tot onze eigen begrippen, in termen die ons bekend zijn. Met alteriteit maakt Levinas ruimte voor de ander als vreemd, onbekend, of ongewoon. Dat is een van mijn inspiratiebronnen voor verbinding, wat ik ook in mijn werk probeer te realiseren.
De tekst gaat verder onder de video.
Een van de problemen van de laat-moderne samenlevingen, niet alleen in Nederland maar ook in de rest van de wereld, is dat wij te veel bezig zijn met het ik. Met mijn mening, mijn ruimte, mijn portemonnee, mijn belangen. Daardoor zijn wij ons relationele vermogen, onze relatie tot anderen, verloren. Om dat weer terug te krijgen, moeten we in navolging van Levinas de rollen omdraaien en meer ruimte maken voor de ander om zichzelf te zijn. De ander doet een appèl op ons om op een andere manier in het leven te staan.
Als we te veel met het ik bezig zijn, is het verschil zo groot als wij met elkaar in gesprek gaan, dat er geen gemeenschappelijke basis meer is. Dan vul ik de ruimte meteen met mijn ik, en de ander doet hetzelfde. Zo wordt het onmogelijk om een connectie te maken, en spreken we in feite langs elkaar heen. Hoe groter het verschil, hoe onmogelijker het wordt om verbinding te leggen.
Om het ik te neutraliseren, al is het tijdelijk, moet je de ruimte leegmaken van zowel het ik, als het oordeel van het ik. De tussenruimte die vrij is van oordeel, is vervolgens open voor de ander om zich te presenteren. Zo kan de ander het verhaal van de ander vertellen. Als dat verhaal komt en je je eigen oordeel hebt opgeschort, zijn er altijd momenten van verbinding, want we zijn allemaal mensen.
Als de ander zijn of haar verhaal vertelt, wordt er een moment gecreëerd dat verbinding tussen mensen maakt. Dan is het mogelijk om meer te zien dan de aanvankelijk veronderstelde categorie van het ik en de ander. Dit meervoudige beeld biedt de mogelijkheid tot momenten van identificatie met mooie en minder mooie momenten, zoals momenten van sterkte en kwetsbaarheid, pijn en vreugde, overwinning en verlies. Door het delen van verhalen zonder oordeel, doen de gesprekspartners een appèl op elkaar om een gezamenlijke reis te beginnen. Een reis die afwisselend momenten van identificatie, distantie, ontroering, begrip of onbegrip kent.
Als deze gemeenschappelijkheid tot stand komt, wordt verschil anders benaderd. Verschillen die heel groot zijn, kunnen zo dichterbij elkaar komen en overbrugd worden. Voor Levinas is dat fundamenteel om een herhaling van de wandaden van de Tweede Wereldoorlog te voorkomen.