Door Nieuw Wij: een verslag van de alternatieve troonrede van Halleh Ghorashi.
Na de sombere berichten van Koningin Beatrix op Prinsjesdag dat we allemaal de crisis gaan merken, kwam Halleh Ghorashi afgelopen woensdag in haar alternatieve troonrede in Nijmegen met een balsemend verhaal. De crisis is een kans, volgens de Iraans-Nederlandse hoogleraar diversiteit en integratie aan de VU. Zonder oude patronen ter discussie te stellen, komt er nooit verandering. Extreem individualisme en een doorgeschoten marktwerking hebben voor deze crisis gezorgd. Terug naar onze roots is geen oplossing. We moeten volgens haar dan ook zoeken naar nieuwe vormen van verbinding “zodat de samenleving meer wordt dan de som der individuen.”
Het was een feest in LUX. De alternatieve troonrede was georganiseerd door het Soeterbeeckprogramma, verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Volledig in de sfeer mocht iedereen die een hoed op had voor niets naar binnen. Voor de gelegenheid was in de zaal een troon gemaakt, hoog en statig, zoals in een sprookje. Vanaf die troon kwam die andere troonrede, uitgesproken door Halleh Ghorashi. Het werd geen oproep tot veerkracht, maar tot verbinding; geen verdediging van het kabinetsbeleid, maar toekomstvisie; geen somberheid, maar káns. Een kans om beter uit deze crisis te komen dan we er ingingen.
Analyse
De crisis dwingt ons stil te staan en de oude patronen te overdenken. We leven in een tijd waarin de ideologie van de vrije markt en de onbegrensde vrijheid van het individu nauwelijks ter discussie wordt gesteld. Tot nu dus. “Kenmerkend voor de ontwikkelingen van de afgelopen jaren is het losgeslagen individualisme, waarin relationele en sociale banden naar de marge zijn gedrukt. Deze crisis is een aanleiding om juist deze in de verdrukking geraakte relationaliteit weer onder aandacht te brengen”, aldus Ghorashi.
Vervolgens noemde ze twee problemen. Het eerste is extreem individualisme, waarin de samenleving niet meer is dan de som van de individuen. Ze haalde Tocqueville aan die zegt dat extreem individualisme uiteindelijk publieke deugden zal laten opdrogen. We lijken onze relationele vermogens te verliezen en daardoor kunnen mensen niet meer rekenen op de samenleving wanneer ze die nodig hebben. “De prijs voor de heersende gedachte dat de individuen absoluut vrij zijn in hun keuzes, is dat het individu ook eindverantwoordelijk is voor de eigen daden. Met als gevolg dat oude zekerheden of sociale vangnetten niet meer voldoen, waardoor de sociale onzekerheid groeit.” Het tweede probleem noemde ze, naar Steven Vertovec, ‘superdiversiteit’. De samenleving is een mozaïek geworden van mensen met uiteenlopende culturele achtergronden.
Doodlopende weg
Ghorashi ziet een verlangen naar gemeenschappelijke roots: “Er zijn nog nooit zo veel programma’s op TV geweest die het woord Holland in de titel hebben”. Dit biedt echter geen comfort, maar een schijnzekerheid. Het valt terug op roots als natie, cultuur en traditie waar we ons via het individualisme juist van willen bevrijden. “Het hameren op oude wortels vergroot juist de afstand tussen de diverse groepen en daarmee de spanning. Daarom biedt dit pad geen duurzame oplossing voor het herstellen van relationele (en vooral onorthodoxe) banden.”
Toekomst
We moeten relationele vermogens ontwikkelen. We moeten individuele autonomie herdefiniëren “door deze niet als absoluut te beschouwen, maar als een continue afweging tussen het eigen belang en het gemeenschappelijke belang. Bijvoorbeeld: Hoe rijk wil ik worden als mijn rijkdom de armoede van anderen veroorzaakt? Wat als mijn consumptiedrang zware gevolgen heeft voor het milieu? Wat als mijn recht op spreken anderen emotionele schade brengt?”. De verstoorde balans tussen het individu en het sociale moet worden hesteld. “Ik spreek in dit verband van een relationele autonomie, waarin de grenzen van de individuele autonomie niet absoluut zijn, maar in beweging blijven door gedeelde en verschuivende overtuigingen en door het gevoel van gemeenschappelijke verbondenheid vanuit verschil.”
De oplossing ligt volgens Ghorashi niet in roots maar in routes. Paden die geëngageerde burgers bewandelen, nieuwsgierig naar nieuwe ideeën en openstaand om overtuigd te worden door goede argumenten en “geloven dat een sociaal gezonde omgeving de basisvoorwaarde is voor hun individuele ontwikkeling.”
Condities voor een relationele autonomie
Ghorashi schetste hierna drie condities voor de relationele autonomie die we volgens haar moeten ontwikkelen om beter uit deze crisis te komen dan we er ingingen. Allereerst moeten we “voorbij het zelf.” Het woord solidariteit klinkt ouderwets. We leggen mensen die gebruik maken van solidariteit een slachtofferrol in de mond. We kunnen ons nauwelijks meer voorstellen solidair te zijn in gevallen waar we er niets voor terugkrijgen. Het lot van individuen is met elkaar verbonden. “En dus is solidariteit in ons eigen belang, want de ondergang van de ander kan ook onze ondergang worden. […] Het denken in termen van relationele autonomie biedt hier perspectief, omdat het eigen belang niet tegenovergesteld is aan, maar juist verweven is met het algemene belang.”
Daarnaast moeten we “van comfortzones naar veilige ruimtes”. We neigen, zeker in een tijd van onzekerheid, naar onze comfortzones. We kiezen voor wat we gewend zijn, want wat vreemd is, daar willen we ons tegen beschermen. “Kiezen voor routes in plaats van wortels betekent durf tonen om onorthodoxe verbindingen aan te gaan en vandaaruit naar oplossingen te zoeken voor de maatschappelijke problemen die niet bij een of andere groep behoren, maar bij onze samenleving als geheel.”
Als laatste moeten we “vertraagde tussenruimtes voor verbinding” vormen. “Het vertragen beschermt ons tegen wat Eriksen ‘de tirannie van de tijd’ noemt. Want ‘snel gaan betekent ook snel vergeten’, zoals Lyotard ooit treffend heeft geformuleerd.” We moeten de tijd nemen om de details en de veelvoud om ons heen te beleven en te waarderen. In deze vertraagde tussenruimtes voor verbinding kunnen verhalen worden gedeeld en kunnen mensen onbevooroordeeld luisteren. Via deze verhalen krijgen we een zo compleet mogelijk beeld van de ander.
Zo schetste Ghorashi treffend wat volgens haar het probleem is van de crisis, welke uitweg doodloopt en hoe het volgens haar wel moet. In dat laatste zit de visie die in de aankondiging werd beloofd. Na het uitspreken van de rede was er de mogelijkheid tot discussie met de zaal, waarvan gretig gebruik werd gemaakt. De avond eindigde met de verkiezing van het mooiste hoedje, waarin Ghorashi de daad bij het woord voegde door een onorthodoxe keuze te maken.